АЗАМАТ «кадровый военный, добрый мóлодец» – башк. аҙамат «хөрмәтле ирзат», азаматлы «көчле, гайрәтле», каз. азамат «гражданин; ил әркяны» < гар. ‘аҙ̣амäт (ﻋََََََََََََ َﻅﻣَﺔ) «олылык, бөеклекләр, чиксез зурлыклар; хәрби һәм сәяси куәт» сүзеннән үзгәргән: газәмәтле → газәмәт (әгъзамат булса, әгъзам «иң куәтле» сүзеннән күп. формасы).

Тат. әд. телендә газәмәт «бөекләр, олуглар» варианты да очрый; газыйм (валлаһи-газыйм – ант сүзе) «чиксез көчле» шуңа тамырдаш. Газәмәт  – «кемсә» мәгънәсендә тат. ядкәрләрендә тәүләп «Җәмигъ әт-тәварих»та кулланыла. Телче Г. Хәсән сүзләренә караганда (к. Шура № 7, 1910, «Югалган лөгатьләр» мәкаләсе) азамат сүзе бор. кыпчакларда, шулай ук XV–XIX гасырлардагы кыргыз, казакларда билгеле бер корны – яшь аралыгын, атап әйткәндә, 24–36 (яки соңрак 20–30) яшьләр арасындагы чорны һәм шул яшьтәге ир-егетләрне белдергән. Бу кордагы кешеләр илнең төп сугышчыларын тәшкил иткәннәр. Хәз. тат. телендә азамат «шәп егет, батыр сугышчы», азамат күрү «сугыш кыенлыкларын һәм, гомумән, ир-егет башына төшә торган кыенлыкларны күреп үткәрү» дигәнне аңлата. Берәү йөри азаматта, берәү йөри быраматта дигән макальдән азамат сүзенең «ил файдасына хезмәт, хәрби хезмәт» мәгънәсе аңлашыла. Азамат ирнең билгесе – аз сөйләр дә күп тыңлар дигән мәкаль (Н. Исәнбәт, III: 741) хәрби дисциплинага ишарә итә. Диал. азамат тике «зур гәүдәле, кыяфәте батырларныкы кебек булган» сүзе күз алдында хәрби гвардияне тота. Мари телендә асамат «университет, хәрби өйрәнүләр, сугыш, шау-шу» дигән сүз (Ўпымарий 1929: 35), чув. асамат «тантана», асамат кĕпрĕ «салават күпере». Бу мәгълүматлардан сүзнең мәгънә үсешен болай дип аныклап була: газамат «сугышчылар буыны», шуннан – «хәрби хезмәт, сугыш һөнәренә өйрәнүләр», шуннан «сугыш һөнәренә оста кеше, югары офицер, сәргаскәр, ил хезмәтенә тайяр булган ир-егет». Алтын Урдада һәм XV–XVI гг. татар дәүләтләрендә хәрби һәм әһли (цивиль) чиннар бер-берсеннән ачык кына аерылмаган.